Dorpscanon van St.-Jacobiparochie


Binnenkort beschikbaar in het Bildts.


De kerken fan St.-Jabik. (Tekst Baukje Luinstra) Omstreeks 1530 worde de eerste kerk fan St.-Jabik boud. ’t Waar ‘n krúskerk met de toren an de westkant en met brandskilderde rútten, skonken deur GS en de pachters fan ‘de Franeker landen’. In 1636 worde d’r op de noordkant  ’n nije fleugel anboud en in 1649 een op de súdkant. ’t Orgel folgde in 1652.  In 1695 kwam d’r ’n nije toren met spits (ôfbeeld op de kaart fan de Franeker Bildtlanden fan omstreeks 1700). In de toren kwammen twee klokken te hangen: de klaine klok (út 1614) en de groate klok later in 1754. In 1843 worde deuze kerk ôfbroken om plak te maken foor ‘de Groate Kerk’ fan nou.  Thomas Adrianus Romein, geboren in 1811, stadsarsjitekt fan Luwt en bekind fan o.a. ’t Paleis fan Justisy te Luwt, maakte ’t ontwerp foor de neoklassisistise ‘Groate Kerk’ fan St.-Jabik. In 1843 kon de bou hierfan beginne. De klaine klok út 1614 worde doe foor f 550,-. ferkocht om ’n deel fan de boukosten te dekken. De groate klok worde in 1943 tidens de Tweede Wereldoorlog deur de Dútsers konfiskeerd. In 1952 kwam d’r ’n nije klok. ’n Deel fan ‘t orgel komt nag út de ouwe kerk fan foor 1844, na de nijbou worde dut deur L. van Dam en Zonen út Luwt anpast en útbraid. In de nije klok fan 1952 staat de folgende spreuk fan H.S. Buwalda: Deur St.-Jabuurster gemeenskapssin Is ‘t, dat ik hier kommen bin; Soa’t eerst myn foorganger deed Sil ik tenà loïe bij freugd en bij leed. In 1979 nam Stichting ‘Alde Fryske Tsjerken’ de ‘Groate Kerk’ over, de kerk worde restaureerd en is sont 1980 ’n goed lopend ‘Kultureel Sintrum’. De preekstoel maakte plak foor de bar, maar is te bewonderen in de Museumkerk op Skokland. Sont 2011 is d’r in ’t foorportaal fan de kerk ’n pelgrims- informasysintrum festigd. Hier begint ’t Jabikspâd: ’n pelgrimstocht fan 2700 km. fan St.-Jabik na Santiago de Compostella in Spanje. 

Transportbedriif M.B.N. waar in de jaren sestig en seuventig fan de forige eeuw toanangevend in Frysland. De basis worde laid at Dirk Jans Monsma in 1904 as partisipant toetreedt in ’n beurtfaartondernimming in St.-Jabik. ’t Ferfoer gebeurde met ’n sailskip fan hout, ’n soanoemde snik en beston waarskynlik út ’n beurtdienst fan St.-Jabik na Luwt met insidinteel losse frachten na Franeker en Harlingen. Met de anskaf fan ’t moterbeurtskip “Excelsior” in 1914, anfanklik eerst huurd in 1913, worde ’n reuzestap set in de evolússy fan ’t transport in en rônd St.Jabik. In 1930 worde de latere direkteur fan M.B.N., Jan Gerrit Monsma, skippersknecht bij syn omme Dirk en in 1934 worde-y metfirmant fan de ondernimming der’t doe al ’n tweetal frachtauto’s in bedrijf waren. Na ’n drege perioade fan krisistiid, folgd deur de oorlogsjaren 1940-1945, worde op 1 july 1946 Transportbedrijf M.B.N. opricht. Firmanten worden de partisipanten fan de maatskap Monsma en de Bildt. Dat waren Dirk en Jan Monsma en Dooitzen de Bildt. Ok treedde Dirk van Noord tot de maatskap toe. Hij had ’n eenmânsbedriif an de Ouwe-Dyk. Feerder worden de eenmânsbedrifys fan Jarich en Piet de Vries in de Oasthoek en dat van Tjip Kramer in de Westhoek útkocht en worden hur aktiviteiten overnommen. ’t Bedriif kwam al gau ant groate bloei. In 1974 fuzeert M.B.N. met Gebr. Althuisius B.V. út Tjummarum, ’n bedriif dat later deur TDG út Ingeland overnommen is en weer kocht is deur de Kooiker Group út Grou met as handelsnaam ‘Kooiker Logistiek.’ Gerrit Monsma skreef ’n boek over de perioade 1946-1974. ’t Boek, met derin ok prachtige foto’s, is te lien in de bibletheek, maar is ok as bijlage ônder “Documenten” te finen. In ’t blâd DAF Magazine fan 1976 ston ’n ripportazy over M.B.N. Ok die kinne jou fine ônder “Documenten.”

Jan de Vries (Sint Jacobi Parochie 1886 – Leeuwarden 1960), was handelsagent bij de tram. Dat stond ook op het naambordje van zijn woning in de Molenstraat 35 in Leeuwarden en hij was er erg trots op want handelsagent was meer dan inspecteur, zijn vorige functie bij de tram.  Jan kwam uit het gezin van vader Pieter Geerts de Vries (Hijum 1852), schoenmaker aan de Oude Bildtdijk onder St. Jacob, en moeder Welmoed de Vries Meijer (Franeker 1858). Er werden twee zonen geboren; Geert Pieter (1880) en mijn opa Jan. Zij hadden een pleegdochter in huis IJbeltje.  De twee kinderen, Geert en Jan, waren beide muzikaal, waarschijnlijk erfelijk van hun moeder Welmoed, die tamelijk goed viool speelde, en grootvader harmonica. De beide jongens kregen vioolles van de heer van Wigcheren uit Berlikum en liepen iedere week van de O.B.Dijk naar ‘Belkum’ voor een uurtje les.  Jan zijn broer Geert de Vries was tevens een behoorlijk klarinettist en naar blijkt medeoprichter van het fanfarecorps ‘Aurora’ in St. Jacob, dat bij de oprichting een harmoniecorps moet zijn geweest. Hij speelde in zijn jonge jaren ook dikwijls op bals en partijen; zijn viool en klarinet is bij zijn zoon in de Verenigde Staten. Geert emigreerde in 1916 met Martentje Jager, familie van de Boersma’s uit Wier, naar Ada Norman (Minnesota). 1 Mijn opa Jan de Vries daarentegen zong in een mannenkoor, biljartte en was overtuigd Bellamyaan. Edward Bellamy, een Amerikaans utopist, die het geld als de bron van alle kwaad zag en daarom droegen zijn aanhangers alhier een gehalveerde halve cent als speldje. Hij was een fijn, gevoelig mens met een sterk rechtvaardigheidsbesef, afkerig van iedere vorm van geweld. Dat verklaart ook zijn sympathie voor de Doopsgezinde opvatting van die tijd. Eigenlijk had mijn opa schoolmeester willen worden, maar daarvoor was zijn borstomvang te klein. Overigens werd hij goedgekeurd voor militaire dienst… Jan ontmoette Anna Visser uit Folsgare bij Sneek (1889). Zij kregen drie kinderen op elke standplaats waar Jan werkte; het station van Franeker, Piet, van Sneek, Eduard en van Leeuwarden, Welmoed. Op de tram werden moppen verteld, liedjes gezongen, zoals ’t Dokkumer Lokaaltje of zelfs aangesproken op zijn kleding. Zoals in dit artikeltje uit ’t Kleine Krantje, verteld door mevrouw M. Heeringa v.d. Werf in 1972. 2 Dat het vroeger in het trammetje gemoedelijk toeging bewijst het volgende verhaal van mijn moeder. Op een vroege zondagmorgen waren mijn ouders in Sint Jacobi Parochie in het trammetje gestapt om op familiebezoek te gaan. Toen de tram ergens bij Beetgum gestopt had en weer verder zou gaan, kwam er een man hardlopend aan, gedeeltelijk gekleed, de rest van zijn zondagse kleren over de arm. De tram wachtte en de conducteur schoof de man een eerste klas coupé in met de woorden ‘Meneer, eerst maar even in de kleedkamer’.

De útfoer fan irpels waar fan ’t groatste belang foor ’t Bildt en Frysland. De krisis in ‘e dertiger en feertiger jaren fan ‘e forige eeuw mepte d’rin. Dos lukte ’t ferskaidene firma’s út St.-Jabik om ’n prot irpels an ’t búttenland te ferkopen. Hierônder staat ’n tal bedriven út St.-Jabik die’t hur dêr met doende houden. >>>>G. Steensma Irpelhannel G. Steensma had him spesjaliseerd in ’t súvveren fan irpels. Dut bedriif eksporteerde de bêste partijen poaters naar fooral België en Frankryk. ’t Klaarmaken fan ‘e partijen bij Steensma worde deen met ‘e modernste sorteermesine. Op deuze menier kon op een dâg foor 10 spoarwagons poaters klaarmaakt worre. >>>>A.N. Miedema Deuze firma waar spesjaliseerd in ‘e hannel in poaters en konsumpsy-irpels. >>>>D.P. de Groot Dut bedriif waar richten op ‘e hannel in Frise poaters. >>>>D.T. Dijkstra Dijkstra maakte irpelsorteerders neffens ’t prinsipe fan ’t skudden soa’t dat foor die tiid met ‘e hând deen worde. Deuze mesines hadden ‘n groate kapasiteit en dat waar foor de sorteerbedriven fan belang. >>>>De Friesche Plantaardappel-Exporthandel N.V. De “Frise Plant”, soa’t ’t bedriif út St.-Jabik in ‘e buurt noemd worde, waar een fan ‘e groatste, en meskien wel de groatste irpeleksporteur fan ’t lând. ’t Bedriif had ’n loads fan 2600 m2 die’t forstfrij waar. De klaarmaakte poaters en konsumpsy-irpels gongen naar ’n heel prot lânden in- en bútten Europa. De “Frise Plant” worde in 1932 opricht as fortsetting fan “Dijkstra & Gebr. Miedema”. Pieter Dirks Dijkstra eksporteerde syn eerste irpels in 1908. In 1910 begon de samenwerking met de broers J.G. en B.G. Miedema onder bovennoemde naam. ’t Bedriif het d’r ’n prot werk fan had om ôfsetgebieden in ’t búttenlând te finen. ’t Waar pionierswerk. Doe’t ‘e eksport in poaters en konsumpsy-irpels liep waren de poaters ’t belangrykst. De eerste útfoer fan Frise poaters na België, Frankryk, Italië en Algerije worde deen deur de “Frise Plant”. Dat is ’t bewiis dat dut bedriif eerst relasys anknoopt hadde met ôfnimmers in die lannen. De eerst noemde lannen waren, met Dútslând, de groatste ôfnimmers fan ’t bedriif. An ‘t spoar in St.-Jabik ston de sintrale sorteerinrichting. ’n Oftakking fan ’t spoar maakte ’t mooglik de spoarwagens in ‘e loads te laden. In 1959 sturf P.D. Dijkstra, lid fan ‘e direksy fan “>>>>>>>>>De Friesche Plantaardappel-Exporthandel N.V.” in St.-Jabik. In ‘e fakblâden waar d’r ’n prot waardering en respekt foor syn werkkracht, syn fermogen foorút te kiken en foor syn inisjativen. In 1954 had Dijkstra op de fraag fan ‘e redaksy fan ‘e >>>>>>>>>“Nederlandse Federatie voor de Handel in Pootaardappelen” in Den Haag ’n wiidwaidig artikel skreven over syn erfarings met ‘e ôfset fan poaters en konsumpsy-irpels. Spitig genoeg is hij d’r niet meer an toekommen ’t lêste tiidfak te beskriven. Dos waar dut artikel fan útsonderlik belang en ‘e redaksy fan ’t fakblâd waar poer op ’t skik met deuze belangrike en interessante herinnerings. ’t Hele artikel het froeger as 13-delige serie, met as titel “47 jaar aardappeleksport”, in ‘e Bildtse Post staan. Bij elk hoofdstik ston ’n introduksy en waren d’r anfullings fan Hotse Sytses Buwalda. ’t Artikel gaat over Dijkstra syn tiid (1907-1954) Doe’t Dijkstra sturf gong ’t bedriif deur. Tot in 1968. “Frise Plant” houde inenen op met te betalen. D’r waren ’n prot skulden, fooral an boeren út Drinte. As oorsaak worde angeven dat ‘e irpelprizen hard omdel gaan waren. ’t Bedriif kreeg útstel fan betaling. De skulden waren oplopen tot 2,5 miljoen gulden. In augustus 1968 worde de krediteurefergadering over ‘t fallisemint houwen. De útkering an ‘e krediteuren waar fâststeld op 6% fan ‘e fordering. Mooglik kwam dêr nag 4% bij.  In ‘e tussentiid waar de boel ferkocht. De loads waar foor ƒ 100.000 fortgaan en ’t huus foor ƒ 50.000. En doe waar ’t deen met ‘e geskidenis fan “Dijkstra & Gebr. Miedema” en “Friesche Plant Exporthandel N.V.”. Onder de knop “Documenten” fine jou ’t hele artikel út ‘e Bildtse Post. Ok de krante-artikels staan dêr.

Je kinne ’t je nou niet meer foorstelle dat ’t buurtskap Swarte Haan an de Waddensee, ônder St.-Jabik, ooit ’n sintrale rôl speulde bij de feerdiensten naar Amelând. At je op de seedyk staan en mimere over dat ferleden, dan speure je onwillekeurig na restanten fan de ooit drok besochte feerhaven. Drok besocht? Jaseker, want in de 18 de en 19 de eeuw waar d’r al sprake fan feerdiensten. ’t Waren ô.â. de skippers Kuiken en Van der Zee die’t adferteerden met overfaarten naar Amelând en Terskelling. In die tiid worde d’r geregeld foeren foor ’t ferfoer fan fee en om handlers met te nimmen na de feemetten op de ailannen. Ok worde d’r met passazjiers foeren foor plezierraisys en bezites an openbare ferkopings fan anspoeld spul. In de jaren 1932-1948 foeren de ondernimmers Olivier en Van der Geest ’n feerdienst út tussen Amelând en Swarte Haan. De ondernimmers, en dernaast swagers, Anne Olivier en Epke van der Geest begonnen op 15 maai 1930 ’n geregelde feerdienst Nes-Holwerd. De anlaiding derfoor waren de hoge prizen die’t de ‘Rijksveerdienst’, eksplateerd deur de firma Wagenborg, in reken brocht. De dienst worde ’n súkses en derdeur ’n omrake konkurrint fan de ‘Rijksveerdienst’ met as gefolg dat die hur beklaagde bij de minister, om’t men fan mening waar dat men ’t monopoaly had op ’t ferfoer fan de staiger fan Holwerd ôf. Dat laidde ant ’n rechtsaak teugen Olivier, om’t-y ‘zonder vergunning aanmeerde op de steiger te Holwerd’.’ De kantonrechter in Dokkum sprak him frij, maar in hoger beroep worde-y skuldig ferklaard, maar sonder oplêging fan straf. De ‘Rijksveerdienst’ kreeg op 28 maai 1932 ’t monopoaly fan ferfoer fan Holwerd naar Amelând. Derna worde de feerdam Holwerd ôfsloaten foor ‘alle personen en alle vrachtgoederen, welke niet met de Rijksveerdienst zijn of worden vervoerd.’  Derop besloaten Olivier en Van der Geest op woensdeg 29 juny 1932 om ‘reeds hedenavond een dagelijksche dienst te openen tusschen Zwarte Haan en Nes (Ameland). Eerst voor goederenvervoer maar in de toekomst ook voor personen.’ Hur skip ‘De Friesland’ kwam op 30 juny 1932 met spul en twee passazjiers bij Swarte Haan an. Dat de dienst ’n súkses waar bewiist ’t bericht in de ‘Leeuwarder Courant’ fan 11 july 1932: ‘zaterdag begaven zich ruim honderd passagiers met deze dienst naar het eiland’.’ Dan beslútte Olivier en Van der Geest om ’n groatere moterboat d’rbij te huren en te eksplateren. ’t Súkses trok ok de andacht fan ândere ondernimmers, maar die kregen gyn ‘poat an de wâl.’ Tidens ’n bezite fan de minister van Waterstaat, Mr. Reymer, an Amelând worde d’r steld ‘geen bezwaar tegen voortzetting van dit veer (…) aanbevolen om een verzoek in te dienen om de aanlegsteiger te Zwarte Haan te verbeteren.’ Heel goed mooglik dat hierna besloaten worde om de nije ânlêgstaiger op Swarte Haan te bouwen. Ant de oorlogsjaren worde d’r op Swarte Haan foeren. Tidens de oorlogsjaren worde de feerdienst na Swarte Haandeur deur de Dútsers ferboaden. Sels maakten de Dútsers d’r soa nou en dan al gebrúk fan. Krekt in 1947 fonnen d’r weer ’n stikminnig feerdiensten plak. As gefolg fan ôfslútting fan de Súddersee deur de Ofslútdyk en derdeur feranderende faargeulen deur an- en dichtslikking, waar ’t hyltyd dreger en later onmooglik om met de feerboaten Swarte Haan te beraiken. Neffens twee bronnen sou de lêste dienst útfoerd weze op 30 july 1947. Maar as de lêste dienstregeling worde ok nag 31 july noemd. En ok in juny 1948 worde d’r nag adferteerd foor ’n rais op 6 juny en op 4 en 5 july. ’t Is annimlik dat dut de lêste raizen weest binne. De skepen: Olivier en Van der Geest hewwe een feerboat in aigendom had en dat waar de ‘Friesland.’ Dat waar aigenlik ’n frachtskip fan 19,21 meter lang en 4,07 meter breed met ’n waterferplaatsing fan 50 ton. ’t Skip waar boud in 1930. Deur de groate toestroom fan passazjiers worden d’r in de seumermaanden skepen bijhuurd. In de eerste twee jaren waar dat ’t skip met de naam ‘Willi’ (faak ok skreven as ‘Willy’). Dut waar ’n moterskip, boud in 1928, fan 22,3 meter lang en 5,27 meter breed en ’n waterferplaatsing fan 109 ton. ’t hele ferhaal en ondersoekrapport binne hier as PDF-bijlagen in te sien. Ok sil ’t as boekwerky te lienen weze in de bibletheek.

Deuze beeldbepalende toren is in 1957 ontwurpen deur Jhr. Ir. A.P. Wesselman út Helmond.  ‘N.V. Nederlandse Aannemingsmaatschappij’, foorheen F. Boersma út Den Haag, kreeg opdracht om twee hest gelikense torens te bouwen. Ok Sintjabuurtsters konnen hier an metwerke. In Nes/Akkrum staat krekt soa’n toren. An de bovenkant fan de ongefeer 41 meter hoge toren befynt ‘m ‘n betonnen waterreservoir met ‘n inhoud fan 515 m3. Watertorens binne maakt foor de opslag fan water èn om de waterdruk te regelen. Dernaast kon ‘n onferwachtse drukferhoging in de waterlaiding (waterslâg) opfongen worre deur de dimpende werking fan ‘t waterreservoir in de toren. In 1978 worde d’r ‘n negenentwintig kilometer lange waterlaiding anlaid, werfan seuventyn kilometer deur de Waddensee: fan St.-Jabik na Lies op Terskelling. Hierdeur kon dêr, fral tidens de seumerperioade, ’n pyk in ’t watergebrúk opfongen worre. Deur de ontwikkeling fan moderne techniken wort de funksy fan ‘n watertoren hyltyd faker overboadig en worre hyltiten meer torens bútten gebrúk nommen. Soa ok die fan St.- Jabik, deur ’n nij pompstasjon in Franeker. ‘n Stikminnig jaren bleef de watertoren ongebrúkt staan. Most ’t ôfbroken worre of sou d’r ‘n tweede leven foor de toren komme? In febrewary 2021 kwam de watertoren te koop. ‘Plaatselijk Belang’ worde deur belangstellenden beld. De Gemeente skreef ‘n priisfraag út in ‘t kader fan de “Erfgoed Deal Waddenkust Kleigoed-route.” Tot groat genoegen van de Sintjabuurtsters en “Plaatselijk Belang St.-Jabik” worde de watertoren ferkocht. De nije aigner is femily Kolkman fan Stal Hermes  út St.-Jabik. Femily Kolkman het, tegaar met arsjitekt H. Hoff út Minnertsga, ‘t plan maakt om de watertoren te ferbouwen tot ‘n B & B met fijf kamers, werfan twee in ‘t foormalige waterreservoir en drie in ‘n nag te bouwen “swevende” ring om de foet fan de toren. D’r komt ok ‘n glazene lift in die’t ô,â. naar ‘t foor peblyk toeganklik dak gaat om derútweg fan ‘n spektakulêr útsicht geniete te kinnen. Met de lift ‘n “makky”, maar foor de liefhewwers is d’r ok ‘n mooglikhyd om de 137 treden bedwinge te kinnen. In ‘t waterreservoir komme rútten. Op 40 meter hoogte en met muren fan 60 sintimeter dik is dut nag ‘n hele put. Soa kin d’r wat moois ontstaan foor St.-Jabik soadat ‘t sechy “Hij kan niet zonder de watertoren” bestaan blyft. Besonder is, dat bij de bou resten fonnen binne fan ‘n pree-historys beest, ‘n únnikum op ’t Bildt. Sien ‘t krantebericht fan saterdeg 30 maart 1957 werin melding maakt worde dat de maandegs derop deskundigen na St.-Jabik komme souwen. De maandags derop… Ja ja… meer sêge wij niet. Gegevens Watertoren Boud in 1957 Arsjitekt: A.P. Wesselman Hoogte 41,14 meter Waterreservoir: 515 m3 Antal treden: 137